سوم آذرماه؛ سالروز بازگشایی ساختمان آتشکده‌ی تهران

سنگ‌فرش‌های خیابان میرزا کوچک‌خان جای خود را به آسفالت‌های رنگ‌ورو رفته و با فراز و فرود کهنه داده‌اند. دیگر لازم نیست سرت را پایین بیندازی و برای ثبات گام‌هایت نگران باشی. سرت را که بالا بگیری آتشکده و کلیسا را می‌بینی که در کنار آموزشگاه‌های زرتشتی، انجمن زرتشتیان تهران، تالار خسروی و ... به نام خیابان «ادیان» رنگ ویژه‌ای می‌بخشند. بنا بود نام این خیابان، «ادیان» شود و با سنگ‌فرش کردن خیابان، از دیرینگی و سپندینگی این خیابان نگاه‌بانی بیشتری شود ولی انگار این کارها در حد حرف بود! شلوغی و هیاهوی این خیابان برای خوردن «کباب لقمه» بیش از پیش جلب توجه می‌کند و این سنگ‌فرش کردن دری وا نکرده است. آتشکده‌ی تهران در میان این بازار غذای جسم با سکوتی غریبانه، می‌درخشد و زرتشتیان را به خود می‌خواند.

سوم آذرماه سالروز گشایش آتشکده‌ی تهران است.

در ادامه گزارشی پیرامون آتشکده‎‌ی تهران را می‌خوانید:

ساختمان آتشکده‌ی تهران

در چوبی و بزرگ آتشکده را که پشت سر می‌گذاری به حیاط آتشکده وارد می‌شوی. زمانی که وارد حیاط آدریان می‌شوید همانند آتشگاه شهر یزد حوضی بیضی شکل به قطرهای ۵ و ۳.۵۰ متر و درختانی کاج را در محوطه حیاط آتشکده تهران رامی‌بینید. وارد حیاط که می‌شوی ساختمانی با نمای سنگ سفید، کنگره‌ای در بالای دیوار و شش ستون که در جلوی در ورودی آن زیر طاقی قرار گرفته‌اند، خودنمایی می‌کنند. سرستون‌های سنگی این بنا، از چهار سر گاو تشکیل شده‌اند. گاو در آیین زرتشتی نماد آفرینش است و به چهار سوی جهان نظر دارد.

به جز ساختمان مرکزی، آتشکده تهران ۴ ساختمان دیگر نیز دارد که دو عمارت در خاور(:شرق) و دو عمارت در باختر(:غرب) آن است، عمارت‌های خاوری که به خیابان راه دارند یکی مربوط به زمان قاجار با سقف شیروانی است و دیگری به زمان پهلوی دوم با سقف تخت مربوط می‌شود. ساختمان‌های باختری هر دو قاجاری بوده و عمارت شمالی جایگاه پخت نان آیین‌هاست و پوشش سقف نیایشگاه آتشکده تهران شیروانی با خرپای چوبی است. یکی از این ساختمان‌ها قرار بود موزه‌ای برای زرتشتیان شود که هنوز عملی نشده است.

در بالای ستون‌ها با سنگ، نماسازی‌هایی انجام شده تا سقف شیروانی دیده نشود و در مرکز یک کتیبه سنگی کنده‌کاری‌شده جای دارد که دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است. در بخش مرکزی بنای نیایشگاه اتاقی چهار گوش بنا شده که دیوارهای آن تا ارتفاع ۸۰ سانتی‌متری بالا آمده‌اند و پس از دیوارها، شیشه‌های یک‌دست و ضخیم تا سقف ادامه دارد.

چهار گوش بودن آتشکده به نشانه‌ی سپنته دانستن چهار آخشیج است. در آتشکده خاک و هوا و آتش است و برای جریان آب نیز از حوض و فواره استفاده می‌کنند. چهار دیوار آدریان باید در چهار جهت اصلی جای گیرد و مایل نباشد(چهار درگاه که سه درگاه به صورت پنجره و دارای شیشه است و تنها از آن‌جا می‌توان آتش را نظاره کرد و یک درگاه آن دری است که تنها آتشبان می‌تواند برای خوراک‌رسانی به آتش و پاکیزه کردن آتشدان از آن داخل شود.)

کف آدریان باید در سه یا هفت پله بالاتر از سطح زمین ساخته شود. سقف باید تا حد امکان بلند باشد تا به شکوه جایگاه آتش بیفزاید(حداقل چهار متر) و سقف محل اصلی نگهداری آتش باید در مرکز جای گرفته و گنبدی باشد. سه بخش از فضای داخلی گرداگرد آدریان، به نیایش‌کنندگان و یک بخش آن که معمولا بخش پشتی محل نگه‌داری آتش است و هرگز به سمت جنوب نباشد، به یشت‌خانه ویژه می‌شود.

پیشینه‌ی بنای آتشکده

بنای آتشکده‌ی تهران به دوره‌ی قاجار برمی‌گردد. سنگ بنای آتشکده در سال ۱۲۹۳ خورشیدی (1286 باستانی) از سوی ارباب کیخسرو شاهرخ، فرنشین وقت انجمن زرتشتیان تهران بنیان نهاده شد و ساخت آن در سال ۱۲۹۶ خورشیدی به پایان رسید. این بنا با کمک مالی پارسیان هندوستان، بهرام جی بیکاجی و زرتشتیان ایرانی ساکن ایران و هند ساخته شد و آتش آن را با آیینی ویژه پس از ۲۵ روز ازآتشکده‌ی یزد به آتشکده‌ی تهران آوردند.

یادداشت‌ها پیرامون آتشکده

ارباب كيخسرو در يادداشت‌هاي خود آورده است: «به آن انديشه افتادم كه براي جماعت عبادتگاهي لازم است، زيرا در تهران براي جماعت (نزدیک به ۵۰۰ تن كه بيشتر پیشه‌ی بازرگاني و كشاورزي داشتند) تا آن تاريخ معبدي نبود. از این‌رو چون در اين زمان مرحوم بهرامجي بيكاجي يكي از پارسيان جوانمرد كه كارش سياحت بود به تهران آمده بود مطلب را با او در ميان نهادم، مشاراليه وعده مساعدت داد. شرحي نوشته به او دادم و به بمبئي رفت و اقدام كرد. خوشبختانه عده‌اي از پارسيان مبلغي براي بنيان آدريان سرخط رفته بودند، چه براي ساختمان و چه براي اندوخته نگهداري كه متدرجاً برسانند.»

ارباب کیخسرو شاهرخ آورده است: «ساخت آدريان بر روي زمین‌های انجمن آغاز و سنگ بناي آدريان به دست رضاقلي خان هدايت (نيرالملك) وزير معارف وقت بنیان نهاده شد. كار ساختمان آدريان به دشواري دچار شد. اشكال ساختمان آدريان اين كه بعضي از اشخاص مغرض در جرايد بمبئي ضد زرتشتيان تهران مقالاتي نوشتند كه اين‌ها بیشتر بي‌دين و فلان‌اند و آدريان لازم ندارند و از سوي انجمن زرتشتيان تهران جواب‌هايي دندا‌ن‌شكن داده شد. با این همه برخی از صاحبان خير كه جنبه كهنه‌پرستي و تعصبات داشتند جلو اعانه خود را گرفته، ديگر پول نرسيد و عمارت بي‌سقف و ناتمام ماند. چون كار به این منوال پيش آمد از زرتشتيان ايران استعانت شد و زرتشتيان هرجا از تهران، يزد، كرمان، شيراز و كاشان به قدر خود كمك كردند و به خير و خوبي ساختمان آدريان به پايان رسيد و رسماً در تاريخ ۱۲۹۶ خورشيدي گشايش يافت.»

ارباب کیخسرو شاهرخ در بخش دیگری از یادداشت‌های خود آورده است: «اينجا نبايد فراموش كنم متشكرم، همين كه از ميرزا مهربان مهر، ریيس محاسبات كل مجلس شوراي ملي خواهش كردم پذيرفت و براي جمع‌آوري اعانه به جنوب ايران شتافت و برخورداري حاصل نمود. از سوي ديگر چون در آن اوان به فاصله چند ماه سرور خانم عيال مرحوم ميرزا جمشيد مهربان كرماني و رستم برادرش و يك دختر كوچك از ميرزا جمشيد به جهان باقي شتافتند به ميرزا جمشيد تكليف كردم آثار خيري باقي بگذارد آن روانشاد پذيرفت و به اختيار من گذاشت و در طرف مشرق و مغرب حياط آدريان اطاق هايي براي پذيرايي و امور خيريه از پول آن مرحوم ساخته شد.» در این یادداشت‌ها آمده است: شش پسر و دختر بشگون ساخت آدریان در همان نقطه و روز سدره‌پوشاني شدند.

رضاقلي خان معاون وزارت معارف، مجدالسلطنه نماينده وزارت امور خارجه، محمدعلی فروغی ذكا الملك، حكيم الملك، حاج سيد نصراله، ميستراردشير جي، ميستر بهرامجي، ميستر شاهپور جي، ميرزا كيخسرو رییس انجمن وقت زرتشتیان و جمعي ديگر از آقايان معارف پرور و خوانين زرتشتی در نهادن سنگ بنای آدریان باشنده بودند.

مساحت کل زمین آتشکده نزدیک به ۱۳۰۰ مترمربع و به ابعاد ۵۴*۲۴ و بنای مرکزی آن ۲۰۶ متر مربع و شامل چندین ساختمان است. دیوار بیرونی بنای آدریان با آجرکاری زیبا مزین شده و بالای درب ورودی چوبی آدریان، کتیبه‌ای با سنگ مرمر که در دست ۲ فرشته است، سال ساخت بنا در ذیل جمله «خشنوتره اهورهه مزدا ۱۲۸۶» را نشان می دهد. خشنوتره ... به چم(:معنی)؛ به خشنودی اهورامزدا است و معمولا در آغاز بیشتر نیایش‌های زرتشتیان آمده است. روبه‌روی بنا مانند آتشگاه یزد حوضی بیضی‌شکل به قطرهای ۸ و ۴ متر دیده می‌شود. از درب اصلی نیایشگاه آدریان (آتشکده تهران) که وارد می‌شوید سمت راست راه پله‌ای شما را به طبقه دوم هدایت می‌کند که واحد سرایداری آدریان است و سمت چپ، دفتر نیایشگاه آدریان است که هماهنگی‌های لازم را برای بازدید از آدریان فراهم می‌کند. همچنین برای راهنمایی گردشگران، موبدان نیز در آتشکده باشنده هستند.

کاربری آتشکده‎

آتشکده‌ی تهران در شهر تهران، خیابان جمهوری، خیابان میرزا کوچک‌خان، پلاک ۴ در بخش شمالی دبیرستان فیروزبهرام جای دارد. اکنون از آتشکده‌ی تهران برای برگزاری آیین‌هایی همچون واج‌یشت (روز نخست گهنبار)، آیین درگذشتگان (سوم، چهارم، دهه، روزه، سال)، نیایش اردیبهشت‌روز و در نوروز بهره برده می‌شود. همچنین عروس و داماد در جشن آغاز زندگی خود به پای آتش آتشکده‌ی تهران می‌روند و با نیایش و زیارت زندگی خود را آغاز می‌کنند. آتشکده‌ی تهران همچنین میزبان آیین‌های چون نوزوتی، گهنبار، آیین‌های ویژه‌ی درگذشتگان و ... نیز هست.

نام‌ این بنا؛ آدریان یا آتشکده؟

آدران یا آدریان ( آذران) همان آتشگاه یا آتشکده است. این کلمه به روزگار ایران باستان از دو بخش (آدر) و (ان) تشکیل شده است. بخش نخست به چم آذر یا آتش است. آدر بر وزن مادر همان آذر یا آتش است. «ان» نشانه‌ی نسبت فراوان است، از قبیل گرگان و ... درنتیجه ترکیب آذر+ ان جایی را نشان می‌دهد که آدر= آذر= آتش در آن بسیار است و این یادگاری است از روزگار ایران باستان و رواج دین اشوزرتشت. از سویی ظرفی که آتش را در آن نگه‎‌داری می‌کردند : آدوران، آتشدان و آتشگاه نام‌گذاری کرده‌اند.

آتش آتشکده‌ی تهران

آتش آتشکده‌ی تهران نیز در سال 1296 خورشیدی از یزد به تهران آورده شد. روانشادان موبد اردشیر رستم رستمی، موبد بهرام رشید شید و موبد هرمزدیار بهرام سروش، آتش را با آیین ویژه از یزد به تهران آوردند و در روز آذر از ماه آذر(جشن آذرگان) در آفرینگانی آتشکده‌ی تهران جای دادند و به همین مناسبت در آن روز، آیین جشن‌خوانی و نیایش برگزار شد. آدریان آذر فرنبغ ویژه موبدان زرتشتی بوده و برپایه‌ی آن به جمشید شاه پیشدادی نسبت داده شده است. گویا نخست در خوارزم جای داشته و در زمان گشتاسب از خوارزم به کابلستان آورده شده است ولی جایگاه نهایی آن در ساسانیان در کاریان فارس دانشته شده است. آتشی که در آدریان‌های کنونی زرتشتیان ایران فروزان است از همین آتش است که با جابه‌جایی به یزد(کثه)، غار شگفت یزدان عقدا، هفتادر، ترک‌آباد، احمدآباد، شریف‌آباد و سپس دوباره به یزد برده شد و در آن‌جا در آتش بیشتر آدریان‌ها و آتشکده‌های کنونی جای گرفت.

جان هینلز در کتاب شناخت اساطیر ایران انواع آتش در دین زرتشتی را سه گونه معرفی کرده است: آتش دادگاه: همان آتش آتشدان خانه‌هاست، که مراسم تقدیس نداشته و در صورتی که فرزندان زندگی جدیدی آغاز می‌کرده‌اند از این اجاق آتشی بر می‌داشته‌اند. مردمان غیر روحانی نیز می‌توانند از آتش دادگاه نگاه‌بانی کنند، با این همه آتش را با تشریفات نظامی در جای خود می‌گذارند، آتش دادگاه را موبدان نیز بر پا می‌دارند ولی افراد عادی نیز می‌توانند به خدمت آن بپردازند. معمولا زرتشتیان متمکن در خانه‌های خود آتش دادگاه را شعله‌ور نگه می‌دارند.

آتش آدران (آدریان، درب مهر): از آتش دادگاه برتر است و اختصاص به شهر و بلوکات بزرگ دارد و از چهار آتش ترکیب شده است، آتش اجاق فرماندار محل، آتش اجاق فرمانده نظامی محل، آتش اجاق قاضی محل، آتش اجاق کشاورز محل. ایجاد این آتش یک ماه طول می کشیده و با مراسم تقدیس همراه است.. درب مهر زیارتگاه های بوده که در هر محله زردشتی یافت می شده. این مکان محل اجتماع ریش سفیدان و رفع مشکلات مردم است.

آتش بهرام (ورهرام): این آتش ترکیبی است از ۱۵ آتش زمینی و یک آتش با منشا آسمانی (برق و رعد آسمان) آمده است که این آتش باید ۱۱۲۸ بار تطهیر می شده و مراسم تقدیس آن یک سال به طول می انجامیده است. (یعنی هیزم را روی آتش می گیرند؛ وقتی با گرمای آتش، این هیزم شعله ور شد، یک مرحله تطهیر انجام گرفته است) فقط موبدانی که دشوار ترین آیین های دینی تطهیر را گذرانیده اند، می توانند از آن مراقبت کنند. جز آنان کسی نمی تواند وارد حرم خاص آتش شود. اهمیت به سزایی داشته و خاموش شدن آن با خاموش شدن دین همراه شمرده می شده است و پیوسته هم باید افروخته بماند. این آتش به عموم مردم تعلق دارد. اکنون در ایران دو آتش بهرام وجود دارد که یکی در یزد و دیگری در کرمان است. ماهیت آتش ورهرام متشکل است از پانزده آتش گوناگون و آذرخش آسمانی (یعنی جمعاً ۱۶ آتش) که عبارتند از رنگرز، پادشاه یا فرماندار، کوزه گر، آجرپز، درویش یا صاحبدل، زرگر، ضرابخانه، آهنگر، اسلحه ساز، نانوا، تقطیر، فرمانده ارتش، چوپان، پیشوای دینی، برق آسمان و مرده سوز. آتش آتشکده‌ی تهران بر خلاف نامش، از نوع آتش بهرام (ورهرام) است و از نوع آتش آدران نیست. خوراک آتش از کنده‌های چوب است که در اثر سوختن دود کمی داشته و اغلب از درخت گیلاس، هلو، آلبالو و گردو است. طول زمان سوختن باید طولانی باشد و چوب‌ها کاربری صنعتی نداشته باشند.

این اثر در ۱۲ بهمن ۱۳۸۱ خورشیدی با شماره‌ی ثبت ۷۴۴۲ به ‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. هم اکنون مدیریت آتشکده‌ی تهران بر دوش کمیسیون دینی، فرهنگی، آموزشی و ورزشی انجمن زرتشتیان تهران است.

اتاق پاسخ‌گوی دینی که در آغاز ورود به آتشکده جای دارد و بازدیدکنندگان می‌توانند پرسش‌های خود را از پاسخ‌گوی دینی آن‌جا بپرسند.

در سمت راست بالای کتیبه، یک خورشید کنده‌کاری شده و زیر آن یک مجمر آتش جای دارد و در مرکز آن نماد «فروهر» است که تفاوت‌های بسیاری با فروهرهای معمولی دارد؛ در نشان‌های معمول فروهر و در دستان آن‌ها حلقه‌ای است که در این اثر به صورت نیم‌دایره و کمان دیده می‌شود. همچنین در فروهرهای معمول؛ دو نماد خیر و شر به صورت خطی که در پایان دارای حلقه هستند از کمر به دو طرف منتهی شده، اما در این نماد سپنته‌مينو و انگره‌مينو به صورت چنگال یک پرنده شکاری تراش خورده است. در سمت چپ سنگ کنده‌کاری شده نیز مردی روحانی قرار دارد که به گفته یکی از موبدان شبیه شاه گشتاسب است و کمانی در دست دارد. در بالای سنگ تراش و در میان دو فرشته نکاتی از اوستا (هفتن یشت) کنده‌کاری شده است؛ در بالا و گرداگرد عمارت مرکزی نیز ۱۶ گوی سنگی قرار دارد، که شاید نشان از ۱۶ آتش مقدس باشد. ساختمان آتشکده‌ی تهران از آغاز تاکنون چندین بار و در گردش‌های گوناگون انجمن زرتشتیان تهران بهسازی شده است.

ستون‌های قاشقی و سرستون‌های گاوی برگرفته از مهرازی دوره‌ی هخامنشی است که گاو در آن نماد باروری و زندگی است. در سقف تالار نیایش قوس‌های زیبایی کار شده که بزرگی و زیبایی داخل نیایشگاه را چند برابر کرده و این سبک طاق‌زنی هم در مهرازی ایرانی و هم در مهرازی هند قابل مشاهده است. گچ‌بری‌های اطراف پنجره‌های رو به اتاق آتش همه مهرازی غیر ایرانی و نقوش گیاهی متاثر از مهرازی هند است. تزیینات بالای ستون‌ها و گوشه‌های دیوارها به سبک نئوکلاسیک و متاثر از مهرازی هند است.

جایگاه آتش نیایشگاه: در این اتاق، یک ظرف مسی قرار دارد که که به آن آفرینگان(:آتشدان) می‌گویند، داخل آفرینگان کنده‌ای نیم سوخته با خاکستر بسیاری از آتش به جای مانده و شعله‌ای باریک در میان ظرف، آتش را زنده نگه داشته‌است.

 ...تالارهای برگزاری آیین‌های درگذشتگان، گهنبارها و 

آشپزخانه

«اتاق یشت‌خوانی بهرام مهربان خداوندی به نامگانه «مهربان خداوندی

«تالار میرزا جمشید مهربان کرمانی به نامگانه «سرور رستم

اتاق موبدان

سنگ‌نوشته‌ی دیوار ساختمان نیایشگاه که در سویه‌ی(:جهت) تالار خسروی جای دارد.

در پشتی نیایشگاه

دیوار مشترک میان آتشکده‌ی تهران و دبیرستان فیروزبهرام

سر ستون‌های گاوی‌شکل

دیوار مشترک میان آتشکده‌ی تهران و تالار خسروی